Wanneer de verslaving het overneemt
77% van de Belgen drinkt alcohol, 10% zelfs dagelijks. Het zijn maar enkele cijfers uit een gezondheidsenquête van Sciensano die aantonen hoe het gebruik van middelen tot onze samenleving behoort. Ilse Vandepoel, domeinverantwoordelijke geestelijke gezondheidszorg en dementie bij het Wit-Gele Kruis Vlaams-Brabant, vertelt vanuit haar ruime ervaring in de verslavingszorg.
Welke vormen van verslavingen komen voor in de thuiszorg?
“De thuiszorg weerspiegelt de maatschappij. Alle soorten verslavingen komen voor, maar het opsporen is niet evident. Sommige blijven onder de radar omdat we er niet rechtstreeks mee geconfronteerd worden tijdens de zorg. Denk maar aan een gok- of seksverslaving. Wat we het meest detecteren, zijn verslavingen aan nicotine, alcohol, medicijnen en drugs. Voor de eetverslavingen komt ook stilaan meer aandacht.”
Wanneer spreken we van een verslaving?
“In de verslavingszorg werken we met een aantal criteria: meer en vaker drinken dan je van plan was, een negatieve impact ervaren op je algemeen functioneren, blijven gebruiken ook wanneer je fysiek en mentaal welzijn in het gedrang komt en steeds meer nodig hebben om hetzelfde effect te bereiken. Ook de ontwenningsverschijnselen wanneer er even geen gebruik is, zijn een duidelijk signaal, zoals beven of zweten.”
Zijn er factoren die een verslaving beïnvloeden?
“Sommige mensen zijn verslavingsgevoelig. Dat is genetisch bepaald, net zoals bij andere psychiatrische aandoeningen. Vaak zien we dat zo’n mensen zich in stresssituaties wenden tot alcohol of een ander middel om met de situatie om te gaan. Maar een verslaving kan ook voortvloeien uit een slaapprobleem en fout gebruik van de voorgeschreven medicatie om dat te behandelen. De triggers kunnen heel breed zijn en zijn zeker niet altijd negatief. In onze maatschappij behoort alcohol vaak tot sociale activiteiten, maar soms vervagen de grenzen en wordt gebruik misbruik of zelfs een verslaving.
60 tot 80% van de mensen met een verslaving heeft last van een andere psychiatrische problematiek, zoals een depressie, een angststoornis of ADHD. Sommigen ontwikkelen mede door dat psychiatrisch probleem een verslaving, bij anderen is de verslaving net de oorzaak van een psychiatrisch probleem. Een verslaving komt dus zelden alleen.”
Een verslaving komt nooit alleen
Wat is de impact?
“Middelenmisbruik zorgt voor uitdagingen in de zorgsituatie, zowel voor de patiënt en de omgeving als voor de zorgmedewerkers. De patiënt ervaart een enorme impact, zowel lichamelijk als geestelijk. Door gewenning is er steeds meer nodig van hetzelfde middel om hetzelfde effect te krijgen. Die geestelijke afhankelijkheid is lastig om te doorbreken, want het kan zelfs na jaren zonder gebruik opnieuw de kop opsteken.
Vaak zien we ook moeilijkheden op andere vlakken. Denk aan fysieke gevolgen door orgaanschade of valincidenten. Of sociaal isolement. Meestal valt dat in het begin nog mee, maar zodra de incidenten toenemen, mindert het contact. Hun leven komt letterlijk in teken te staan van hun verslaving. De patiënt verliest de controle over de situatie en de verslaving neemt het over.
Voor naasten is het effect van het samenleven met iemand met een verslaving niet te onderschatten. Verslaving creëert spanning in de relatie en heeft ook invloed op het mentaal welzijn van de naasten. Niets zo moeilijk dan je geliefde zich te zien verliezen in een verslaving. Zij voelen zich dus vaak machteloos, verdrietig, gefrustreerd en teleurgesteld.”
Ilse Vandepoel
- psychiatrisch verpleegkundige van opleiding
- werkt sinds mei 2020 als stafmedewerker geestelijke gezondheidszorg (GGZ) en dementie voor Wit-Gele Kruis Vlaams-Brabant.
- Voordien zes jaar op een EPSI-unit (eenheid voor psychiatrische spoedinterventie) in UZ Leuven, dat ze combineerde met werken op de spoeddienst.
- Nadien gewerkt als liaisonverpleegkundige op de drie geriatrische afdelingen van UZ Leuven om mensen met een psychosociale of neurocognitieve problematiek te ondersteunen.
- is ook lector verpleegkunde en domeinverantwoordelijke GGZ aan de UCLL sinds 2012
Welke uitdaging vormt het voor zorgverleners?
“Door een samenhang van factoren kunnen deze patiënten wel eens moeilijk gedrag stellen, zoals ongewenst grensoverschrijdend gedrag. De grenzen zijn vager en de filter valt weg als iemand onder invloed is.
Het gebrek aan ziekte-inzicht bij de patiënt maakt het niet makkelijker. Thuisverpleegkundigen voelen zich soms onzeker om met deze patiënten om te gaan omdat ze de nodige deskundigheid missen. Verslaving is best een complexe problematiek. Het is belangrijk om wat achtergrondkennis te hebben om tot begrip te komen en bovendien zijn er veel vooroordelen. Handvaten geven om met de situatie en het gedrag van de patiënt om te gaan zijn dus belangrijk.
Binnen het Wit-Gele Kruis geven we startende collega’s een opleiding rond geestelijke gezondheidszorg. We kunnen niet verwachten van elke thuisverpleegkundige dat die expert is in dat domein. Wel moet hij of zij alert zijn voor signalen en een bezorgdheid kunnen uiten. Dat is een eerste stap in een begeleidingsproces. Onze referentieverpleegkundigen geestelijke gezondheidszorg kunnen hen nadien verder begeleiden.”
Hoe herken je een verslaving?
“Het wisselt per verslaving, maar algemeen komen wel signalen terug: van vergeetachtigheid en wisselingen in humeur tot stiekem en terugtrekkend gedrag. Bij ouderen is de problematiek vaak moeilijker te detecteren omdat hun vangnet voor een stuk wegvalt. Bij alcoholmisbruik kan je dan weer een geur of lege flessen waarnemen. Bij medicatiemisbruik kan het opvallen dat medicatie snel opgeraakt of dat iemand telkens naar een andere arts stapt voor een nieuw voorschrift. In de preventie van medicatiemisbruik zit dan ook een belangrijke rol weggelegd voor de (huis)artsen. Zij moeten patiënten informeren over het belang van correct medicatiegebruik en de ‘tijdelijkheid’ van bepaalde geneesmiddelen bewaken.
Voor de omgeving is de boodschap: jij kent de patiënt het beste dus ga zeker verder op je buikgevoel. Maar uiteindelijk draagt iemand met een verslaving zelf grote verantwoordelijkheid om aan de alarmbel te trekken. We kunnen moeilijk mensen dwingen om zich te laten behandelen. We kunnen wel helpen om die stap te zetten, te signaleren wat we zien en vooral zonder oordeel te luisteren. Het is moeilijk voor patiënten om tot ziekte-inzicht te komen. Het proces duurt vaak vrij lang en is belastend voor hen en hun omgeving. Ook al wil iemand stoppen, effectief stoppen is écht niet makkelijk. Je bent afhankelijk geworden van een middel, het zit in je lichaam en je hersenen. Dat trage proces stoot vaak op onbegrip, machteloosheid en frustratie bij de patiënt, de omgeving, maar zeker ook bij zorgverleners die het beste willen voor de patiënt.
Hoe geraak je van een verslaving af?
“Een foute perceptie in de verslavingszorg is dat als je genoeg wilskracht hebt, je er wel uit zal geraken. Het is een samenspel van zaken: een stuk willen en kunnen veranderen. Het is niet omdat het willen er is dat het kunnen er is, of omgekeerd. Dat is voor iedereen frustrerend. Je bent gewend om te vluchten in de verslaving wanneer je stress ervaart of je niet goed voelt. Vandaar dat velen hervallen, daar moeten we open over zijn. Iemand die een behandeltraject gevolgd heeft en hervalt, moet niet van nul beginnen. Je kan het proces dat je doormaakte, blijven vasthouden en bekijken waar je terug begint.
Het toegeven aan jezelf is moeilijk voor de patiënt, maar een grote drempel is ook om het aan iemand te vertellen. Eerstelijnsmedewerkers, zowel thuisverpleegkundigen als huisartsen of verzorgenden van gezinszorg, staan klaar om te luisteren. Zij gaan hier professioneel mee om. Een thuisverpleegkundige van het Wit-Gele Kruis die op de hoogte is, gaat eerst in overleg met de patiënt om te zien wat de patiënt zelf wil. Want er is veel mogelijk: therapie, een zelfhulpgroep of een opname in een psychiatrisch ziekenhuis. Alles wordt besproken met de patiënt en zijn omgeving. Onze referentieverpleegkundigen zijn expert in hun domein en weten hoe ze hiermee omgaan.”
Hoe een gesprek starten hierover?
Soms heb je een buikgevoel over een verslaving bij een familielid of vriend. Soms is het overduidelijk... Maar hoe start je hier nu een gesprek over op?
Klopt de stelling ‘eens verslaafd, altijd verslaafd’?
“Het is gelukkig genuanceerder dan dat. Het overwinnen van een verslaving is wel een proces dat jaren kan duren. Sommigen overwinnen het, anderen hervallen dan weer. Dat maakt jammer genoeg vaak deel uit van het herstelproces. Hoe langer men verslaafd is, hoe moeilijker om het patroon te doorbreken. Als je eenmaal verslaafd bent, dien je altijd ergens rekening te houden met een bepaalde kwetsbaarheid.”
Waar kan je terecht?
- Bij je thuisverpleegkundige, huisarts of andere zorgverleners waar je je goed bij voelt.
- Bij organisaties zoals Similes, die naasten van psychische kwetsbaren ondersteunen: www.similes.be.
- Bij zelfhulpgroepen voor naasten, zoals Al Anon: www.al-anonvl.be.