Oudermisbehandeling bespreekbaar maken Oudermisbehandeling bespreekbaar maken

Oudermisbehandeling: een verdoken probleem bespreekbaar maken

18 december 2020
6 december 2023

Ouderenmisbehandeling. Het is een zwaar woord voor een nog complexere problematiek. Helaas komt het voor in onze samenleving en blijft het nog te vaak verborgen achter de gesloten deuren van de Vlaamse huishoudens. Joke Lemiengre, kernexpert zorgethiek aan de UCLL (expertisecentrum Resilient People) en lid van de ethische commissie van het Wit-Gele Kruis, en Evi Verdonck, kernexpert agressie en conflicten aan de UCLL (expertisecentrum Resilient People), zetten met hun praktijkonderzoek de deuren op een kier en schetsen een beeld van de problematiek.

Wat is ouderenmisbehandeling?

Evi Verdonck: “OuderenmisBEhandeling staat voor ontspoorde zorg en is het niet-intentioneel kwetsen of schade toebrengen aan een oudere. We verwijzen in deze problematiek dikwijls naar drie O’s: onmacht, onkunde en onwetendheid om zorg te verlenen aan een oudere persoon. Ouderenmishandeling verwijst naar het intentioneel schade toebrengen.”

Hoe uit deze problematiek zich meestal?

Joke Lemiengre: “Het is vaak verdoken dus je moet goed kijken, luisteren en aanvoelen of er iets niet pluis is. Mensen schamen zich vaak voor deze situatie. Vergelijk het met je relatie die even minder goed gaat en hoe moeilijk het is om daar openlijk over te spreken. Laat staan wanneer er geweld meespeelt, al dan niet fysiek.”
Evi: “Je hebt verschillende vormen van ouderenmisbehandeling. Er is fysieke misbehandeling waarbij iemand lichamelijk gekwetst wordt, maar ook seksuele, emotionele of financiële. Daarnaast heb je nog verwaarlozing of schending van de rechten van de oudere. Dat kan gaan van het schenden van de privacy door zonder toestemming brieven te openen tot het verbieden om bezoek te ontvangen. Het soort misbehandeling hangt ook af van de ‘pleger’. Bij een partnerrelatie gaat het vaak om emotionele misbehandeling en wanneer de kinderen of kleinkinderen ‘plegers’ zijn, komt voornamelijk fysiek geweld en financiële misbehandeling voor.”

Hoe gaan slachtoffers van ouderenmisbehandeling hiermee om?

Joke: “Ouderenmisbehandeling komt voornamelijk voor bij ouderen die zich in een afhankelijke positie bevinden. Ze gaan minder geneigd zijn om hierover te spreken uit schrik dat ze hun partner of kind verliezen en ze niet weten wat er met hen zal gebeuren als die persoon wegvalt. In een eerste gesprek gaan de meesten de situatie misschien minimaliseren. In dat geval is het beter om niet te bruuskeren en er op een ander moment op terug te komen. Voor personen met dementie is het moeilijker. Zij hangen nog sterker van iemand anders af en kunnen niet zelf – of toch heel moeilijk – aan de alarmbel trekken.”
Evi: “De loyaliteit tussen oudere en mantelzorger speelt een grote rol. Elke situatie is ook anders. Als mantelzorger is het moeilijk te bepalen waar de grenzen liggen en wanneer je ze overschrijdt of laat overschrijden en wanneer je hulp moet zoeken. Aan ouderenmisbehandeling gaat vaak een proces vooraf. Het wordt pas ‘zichtbaar’ wanneer het fout loopt. Daarom is het belangrijk om vroeg in te grijpen en ouderen te informeren of te sensibiliseren wanneer een situatie niet pluis is. Natuurlijk moeten we het onderscheid maken tussen het intentioneel schaden – bijvoorbeeld een kind dat een van de ouders bewust fysieke schade toebrengt (ouderenmishandeling) – en een mantelzorger die omwille van onkunde of onmacht niet in staat is om de zorg op zich te nemen (ouderenmisBEhandeling). Dat zijn twee aparte situaties met een verschillende aanpak.”

Je huisarts en je thuisverpleegkundige zijn gebonden aan beroepsgeheim. Neem hen in vertrouwen

Hoe pak je deze verschillende situaties aan?

Evi: “Heel laagdrempelig door er een open gesprek over te voeren. Hoe ervaar jij de zorgsituatie met bijvoorbeeld jouw moeder. Waar stoor jij je aan? Wat zijn de hindernissen? Hoe kunnen we jullie hierin ondersteunen?”
Joke: “Spreek vanuit jouw bezorgdheid en leg uit wat jou opvalt. Is de oudere stiller dan vroeger of trekt hij of zij zich steeds meer terug? Luister hoe het echt met die persoon gaat en vraag of er iets is wat je kan doen? Openlijk spreken over deze problematiek is voor veel mensen een uitdaging. Je wilt elkaar altijd op een of andere manier beschermen. Zoek naar verbindingen, gebruik geen beschuldigende taal. Vertel dat je bepaalde zaken hebt gezien en dat je je daar zorgen over maakt. Kijk hoe hierop wordt gereageerd. Misschien komt er een aannemelijke verklaring. Het vraagt heel wat voorzichtigheid en behoedzaamheid – maar vooral veel moed – om wat je opmerkt te benoemen. Toets wat je ziet ook eens af bij anderen, bijvoorbeeld bij de thuisverpleegkundige of bij een andere mantelzorger. Zien zij dat ook? En wat kunnen we hier samen aan doen?”
Evi: “En vooral: veroordeel niet. Neem de woorden ‘ouderenmisbehandeling’ of ‘geweld’ niet meteen in de mond en wijs niet met de vinger naar de ander. Zeg dat je er voor hen bent en dat je alle betrokkenen respecteert – ook de ‘pleger’ – maar dat je je afvraagt of alles wel goed gaat. En blijf waakzaam. Sluit het vraagstuk niet af wanneer hij of zij in een eerste gesprek aangeeft dat alles wel goed gaat. Als er zich een nieuwe situatie voordoet waar je misschien getuige van was, kan je dat in een volgend gesprek zeker aankaarten. Het is belangrijk om regelmatig in dialoog te gaan en te vragen hoe het gaat.”
Joke: “Besef ook dat je niks kan forceren. Zet je relatie met de oudere niet op het spel door te blijven aandringen, maar durf toch iets te doen. Zeggen dat jou iets is opgevallen, kan op zich al heel betekenisvol zijn. Zo weten de ouderen dat ze niet alleen zijn. Daarnaast help je mee grenzen aan te geven en duidelijk te maken dat bepaalde zaken niet zomaar kunnen.”

Als mantelzorger durf je misschien niet altijd toegeven dat je de zorg niet aankan.

Joke: “Inderdaad, heb begrip en respect voor het dagelijks engagement van de mantelzorger. Het is echt niet altijd evident. De mantelzorger moet ook durven toegeven wanneer het niet meer lukt. Als je het niet meer ziet zitten om elke nacht het incontinentiemateriaal van je partner te vervangen, zal je thuisverpleegkundige dat opmerken. Hij of zij zal zeker begrijpen dat het niet jouw bedoeling was om de zorg niet goed te doen. Als de zorg te veel wordt, zijn er altijd andere oplossingen, zoals extra thuishulp. Maar laat de situatie niet escaleren en praat erover!”

Hoe detecteer je ouderenmisbehandeling?

Evi: “Voor elke vorm van misbehandeling zijn er wel een aantal signalen. Wees je er wel van bewust dat wanneer een van die signalen aanwezig is, dat niet per se wil zeggen dat er sprake is van ouderenmisbehandeling. De oudere persoon kan een blauwe plek hebben zonder dat er fysiek geweld aan te pas kwam, maar simpelweg door zich te stoten. Wees dus niet achterdochtig, maar wel alert. Zijn er bijvoorbeeld fysieke kwetsuren die regelmatig terugkomen en waar geen directe verklaring voor is? Kijk daarnaast niet alleen naar de oudere zelf, maar ook naar de relatie met zijn of haar directe omgeving.”
“Het is niet evident om te zeggen: ‘dit is nu ouderenmisbehandeling’. Vaak gaat het om een combinatie van gedragingen. Het kan bijvoorbeeld beginnen met fysieke misbehandeling en overgaan naar emotionele misbehandeling. Of financiële misbehandeling, bijvoorbeeld, kan escaleren en overgaan naar fysieke misbehandeling. Je zorgverlener is alert voor deze signalen, maar wees je hier als mantelzorger ook bewust van en durf iemand in vertrouwen te nemen. Je huisarts, maar ook je thuisverpleegkundige zijn gebonden aan beroepsgeheim. Neem hem of haar dus in vertrouwen.”

Kan je er iets aan doen?

Joke: “Zeker. Er kunnen stappen gezet worden. Extra hulp inschakelen als dat nodig is, bijvoorbeeld. Maar dat doe je best niet te bruusk. Zorg dat de situatie en de ongerustheid bespreekbaar blijft bij alle partijen, zowel bij de oudere als bij de mantelzorger. Dat is ook een oproep aan de zorgverleners. Als verpleegkundige is het belangrijk om de situatie blijvend bespreekbaar te maken binnen het team en er op een bewuste manier bij stil te staan. Anders is er een groter risico dat de situatie escaleert. Of dat de slachtoffers hun grenzen blijven verleggen omdat ze eraan ‘wennen’. Door ouderenmisbehandeling te blijven zien en bespreekbaar te maken, zal op een bepaald punt actie worden ondernomen. Door te blijven investeren in de vertrouwensband met de oudere en te vragen hoe het gaat, zorg je voor nabijheid. Dat doe je door het bieden van een luisterend oor, door aanwezig te zijn en gevoelig te blijven voor mogelijke signalen. Laat de situatie niet escaleren tot iemand in het ziekenhuis beland, maar zorg dat er tijdig kan worden ingegrepen.”
Evi: “De thuisverpleegkundige speelt een grote rol, maar kan het niet alleen. Het is belangrijk – net omdat ouderenmisbehandeling zo complex is – om dit in een multidisciplinair team te bespreken: met de huisarts, bijvoorbeeld, met andere zorgverleners die aan huis komen, … Zo een situatie oplossen, vergt hulp en zorg vanuit verschillende domeinen. Laat de betrokkenen weten dat er een netwerk van hulpinstanties klaarstaat om hen te ondersteunen als dat nodig is. In sommige situaties kan het probleem al opgelost worden door er gewoon met de oudere en eventueel met de partner over te spreken. Als er openlijk over gesproken wordt en toegegeven wordt dat het anders moet, kan dat al een wereld van verschil maken.”
Joke: “Maar dat is zeker niet altijd zo. Mensen die niet voor zichzelf kunnen opkomen, zoals personen met dementie, moeten rekenen op iemand anders. Dan ligt er een grote verantwoordelijkheid bij de hulpverlener, maar ook bij de familie. Als je bijvoorbeeld als kleinkind iets opmerkt bij je grootouders, maar niet goed weet hoe je een gesprek daarover aangaat, kan je bellen naar de hulplijn 1712. (een gratis telefoonlijn rond geweld, nvdr.) Of spreek erover met je huisarts of met de thuisverpleegkundige. Als je je echt zorgen maakt, is het vooral belangrijk om er met iemand over te spreken.”

Komt het bij bepaalde groepen vaker voor dan bij anderen?

Evi: “Intrafamiliaal geweld kan bij iedereen voorkomen, in alle lagen van de bevolking. Wel zien we dat de sociaal-financiële situatie soms een extra stressfactor vormt. Ook een voorgeschiedenis van geweld binnen het gezin kan een hoge risicofactor zijn. Een zoon die bijvoorbeeld gedurende heel zijn jeugd gekleineerd werd door zijn vader en nu de zorg voor zijn vader opneemt, kan zijn positie misbruiken als een soort ‘vergelding’. Zo’n diepe kwetsuren oplossen, vraagt expertise.”

Krijgt deze problematiek voldoende aandacht?

Joke: “Het is zeer verdoken en daardoor moeilijk meetbaar. Bovendien hebben hulpverleners geen mandaat om in geval van ouderenmisbehandeling meteen in te grijpen, wat bij kindermishandeling bijvoorbeeld wel kan. Als de betrokkene niet zelf aan de alarmbel trekt, kan je als hulpverlener enkel de dialoog blijven aangaan en zo naar oplossingen zoeken. Zowel op vlak van beleid en sensibiliseringsacties als op vlak van onderzoek, is er weinig aandacht voor deze problematiek. Nochtans maakt het niet uit of het nu gaat om een kind, een volwassene of een oudere. Mishandeling moet bespreekbaar zijn zodat het kan worden aangepakt.”

Zoek naar verbinding en maak duidelijk dat je bezorgd bent

Tips voor patiënten

  1. Schaam je niet en voel je niet schuldig
    Denk niet dat het jouw fout is of dat je deze situatie ‘verdient’. Het is heel menselijk om je te schamen, maar dat is niet nodig. Het zal opluchten om erover te spreken met iemand die je vertrouwt.

  2. Durf je grens aan te geven
    Signaleer aan de betrokkene dat de manier waarop er met je wordt omgegaan niet fijn is. Geef je grens aan en leg uit waarom dat voor jou belangrijk is en waar je het moeilijk mee hebt.

  3. Praat erover
    Er kan pas iets veranderen als je het durft te zeggen. Neem iemand in vertrouwen: een familielid, buur, vriend, … Of contacteer je huisarts of thuisverpleegkundige. Zij zijn beide gebonden aan hun beroepsgeheim, dus weet dat je bij hen terecht kan.

Het Wit-Gele Kruis maakt ouderenmisbehandeling bespreekbaar.
Heb je vragen over ouderenmisbehandeling? Spreek erover met je zorgverlener van het Wit-Gele Kruis.

De ethische commissie van het Wit-Gele Kruis publiceerde dit jaar nog een adviestekst over het thema. Lees er hier meer over.

Word je als zorgprofessional geconfronteerd met ouderenmisbehandeling? Weet dat je bij VLOCO terecht kan voor deskundige informatie en advies. Meer informatie op ouderenmisbehandeling.be.